केसर एक मसला हो जुन यसको औषधीय गुण र पाक प्रयोगको कारणले अत्यधिक खोजी गरिन्छ। केसरको लोकप्रियता र यो मसला उब्जाउन र कटनी गर्न लाग्ने श्रमको कारण, यसको मूल्य धेरै उच्च छ। केसरलाई हाल विश्वको सबैभन्दा महँगो मसला मानिन्छ ।

केसर संसारका धेरै भागहरूमा रुचाइन्छ जसलाई भारतीय, मध्य पूर्वी, र भूमध्यसागरीय खानामा अधिकांशले प्रयोगमा ल्याउँछन्  । केसरको आफ्नै प्राकृतिक स्वाद र चम्किलो रातो-सुनौलो रङ हुन्छ किनभने यसमा क्यारोटिनोइड्स क्रोसिन र क्रोसेटिन जस्ता बोटबिरुवाको रङ्गद्रव्यको उच्च एकाग्रता हुन्छ। केसरमा पाइने यी र अन्य पदार्थहरूमा स्वास्थ्य-प्रवर्द्धन गर्ने गुणहरू छन्, र अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि केसरको सेवनले स्वास्थ्यलाई धेरै तरिकामा फाइदा पुर्‍याउँछ।

शक्तिशाली एन्टी-इन्फ्लेमेटरी र एन्टिअक्सिडेन्ट 
केसरमा प्रचुर मात्रामा एन्टि-इन्फ्लेमेटरी र एन्टिअक्सिडेन्ट पदार्थहरू पाइन्छ, जसमा क्रोसिन, क्रोसेटिन र पिक्रोक्रोसिन जस्ता क्यारोटिनोइडहरू र सेफ्रानल जस्ता टेर्पेनहरू (Terpenes) समावेश छन्, जुन केसरमा पाइने मुख्य बायोएक्टिभ यौगिकहरू हुन्।

Crocitin, crocin, picrocrocin, र safranal मा शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्ट र एन्टी-इन्फ्लेमेटरी गतिविधिहरू देखाइएको छ। अध्ययन निष्कर्षहरूले सुझाव दिन्छ कि नियमित रूपमा केसरको सेवन र केसर पूरकहरू लिँदा सूजन कम गर्न र अक्सिडेटिभ तनाव कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ। अक्सिडेटिभ तनाव एक अवस्था हो जुन तब हुन्छ जब शरीरमा प्रतिक्रियाशील अक्सिजन प्रजाति (ROS) र एन्टिअक्सिडेन्ट प्रतिरक्षाहरू बीचको असंतुलन हुन्छ, जसले सेलुलर क्षति निम्त्याउन सक्छ।

टाइप २ मधुमेह भएका ८० जनालाई समावेश गरिएको एउटा अध्ययनले १२ हप्तासम्म प्रतिदिन १०० मिलिग्राम केसरको सेवन गर्ने सहभागीहरूले नियन्त्रण समूहको तुलनामा अक्सिडेटिभ तनावको मार्कर, मालोन्डियाल्डिहाइड  (Malondialdehyde, MDA) को रगतको स्तरमा उल्लेखनीय कमी भएको पत्ता लगाए।

केसरमा पाइने क्रोसिन र अन्य सुरक्षात्मक यौगिकहरूले ROS (Reactive Oxygen Species) को उत्पादन रोक्न, सेलुलर क्षति कम गर्न र एन्टिअक्सिडेन्ट इन्जाइमहरूको स्तर बढाउन मद्दत गर्न सक्छ। यी सबै कारकहरूले जीर्ण रोगको विकासबाट जोगाउन र समग्र स्वास्थ्य सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

निद्रा सुधार गर्न सक्छ
अनुसन्धानले देखाउँछ कि केसरमा पाइने सक्रिय पदार्थहरूमा निद्रा उत्प्रेरित गर्ने गुणहरू छन् र यसले निद्राको गुणस्तर र अवधिमा फाइदाजनक प्रभाव पार्न सक्छ।

हालैको ५ समीक्षात्मक अध्ययनबाट जसमा 379 सहभागीहरू समावेश गरिएको पत्ता लाग्यो कि केसर वा यसको सक्रिय पदार्थ, क्रोसिन लगायतका उपचारहरूले निद्राको गुणस्तर र निद्राको अवधि सुधार गर्न मद्दत गर्यो।अन्वेषकहरूले सुझाव दिए कि केसरले निद्रा-नियमन गर्ने हर्मोन मेलाटोनिनको स्तर बढाएर निद्राको गुणस्तर बढाउन मस्तिष्कमा केही रिसेप्टरहरूमा काम गरेर निद्रा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। जबकि यी परिणामहरू आशाजनक छन्, अनुसन्धान सीमित छ, र निद्रामा केसरको प्रभावहरूमा थप अध्ययनहरू आवश्यक छ।

मानसिक स्वास्थ्य लाभदायक हुन सक्छ
केसरले चिन्ता र अवसाद सहित मानसिक स्वास्थ्य विकारहरूको लागि प्राकृतिक उपचारको रूपमा प्रतिज्ञा देखाएको छ।

23 अध्ययनहरूको समीक्षाले पत्ता लगायो कि, प्लेसबो उपचार (Placebo Treatment) को तुलनामा, केसर उपचारले अवसाद र चिन्ताको लक्षणहरूमा महत्त्वपूर्ण सकारात्मक प्रभाव पारेको थियो। समीक्षाले यो पनि उल्लेख गर्यो कि केसरले डिप्रेसनका लक्षणहरूमा एन्टिडिप्रेसन्ट औषधिहरू जस्तै प्रभाव पारेको थियो।

अन्वेषकहरूले केसरमा भएका केही पदार्थहरू जस्तै क्रोसिन र सेफ्रानलले डोपामाइन, नोरेपाइनफ्रिन र सेरोटोनिन जस्ता मूड-बढाउने न्यूरोट्रान्समिटरहरूको पुन: प्राप्तिलाई रोकेर चिन्ता र डिप्रेसनका लक्षणहरूलाई सुधार गर्ने सोच्छन्। यसले मस्तिष्कमा यी राम्रो अनुभव गर्ने रसायनहरूको स्तर बढाउनेछ।

यद्यपि केसरले केही मानसिक स्वास्थ्य विकारहरूको लागि प्राकृतिक उपचारको रूपमा प्रभाव देखाउँदछ, यस क्षेत्रमा थप अनुसन्धान आवश्यक छ। यदि तपाइँ मानसिक स्वास्थ्य विकारको लागि केसर प्रयोग गर्न इच्छुक हुनुहुन्छ भने, यो तपाइँको विशेष आवश्यकता र निदानको लागि एक सुरक्षित र उपयुक्त विकल्प हो भनेर सुनिश्चित गर्न पहिले तपाइँको स्वास्थ्य सेवा प्रदायकसंग जाँच गर्न महत्त्वपूर्ण छ।

आँखाको स्वास्थ्यमा लाभ
केही अध्ययनहरूले केसरले आँखालाई असर गर्ने अवस्था भएका मानिसहरूलाई फाइदा पुग्न सक्छ, जस्तै उमेर-सम्बन्धित म्याकुलर डिजेनेरेसन (AMD), आँखाको रोग जुन अहिले वृद्ध वयस्कहरूमा दृष्टि हानिको प्रमुख कारण हो।

केसरको साथ पूरक एएमडी भएका मानिसहरू र मधुमेहसँग सम्बन्धित जटिलता, मधुमेह म्याकुलोप्याथी भएका मानिसहरूमा दृष्टि सुधार गर्न देखाइएको छ। केसरको सप्लिमेन्टले ग्लुकोमा भएका व्यक्तिहरूमा आँखाको चाप कम गर्न पनि देखाइएको छ, यो अवस्था आँखामा बढ्दो दबाबको विशेषता हो, जसले अप्टिक नर्भलाई क्षति पुर्‍याउँछ र दृष्टि गुमाउँछ।

धेरैजसो आँखाका रोगहरू बढेको सूजनले गर्दा हुने भएकाले केसरमा पाइने एन्टी-इन्फ्लेमेटरी र एन्टिअक्सिडेन्ट यौगिकहरूले आँखाको सूजन कम गर्न मद्दत गर्दछ। यसले आँखा रोग-सम्बन्धित लक्षणहरू सुधार गर्न सक्छ र आँखाको अवस्थाको प्रगतिबाट बचाउन सक्छ।

मुटुको स्वास्थ्य वृद्धि
केसरको एन्टी-इन्फ्लेमेटरी र एन्टिअक्सिडेन्ट प्रभावहरूको कारणले गर्दा, तपाईंको आहारमा मसला थप्दा हृदय स्वास्थ्य सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

केसर हस्तक्षेपहरू उच्च रक्तचाप, रक्त शर्करा, र कोलेस्ट्रोल जस्ता हृदय रोग जोखिम कारकहरू कम गर्न प्रभावकारी देखाइएको छ।

19 अध्ययनहरूको समीक्षाले पत्ता लगायो कि केसर उपचारहरूले उपवासको रक्त शर्करा र डायस्टोलिक रक्तचाप, साथै कुल कोलेस्ट्रोल र एलडीएल कोलेस्ट्रोलको स्तरलाई नियन्त्रण उपचारको तुलनामा उल्लेखनीय रूपमा कम गर्छ।

केसर को पोषण
केसर सामान्यतया यति सानो मात्रामा खपत गरिन्छ कि यो धेरै भिटामिन र खनिजहरूको महत्त्वपूर्ण स्रोत होइन। यद्यपि, केसर म्यांगनीजको राम्रो स्रोत हो र यसमा थोरै मात्रामा भिटामिन सी हुन्छ।
केसरको दुई चम्चा मात्रामा समावेश छ:
क्यालोरी: 13
बोसो: ०.२५ ग्राम (ग्राम)
कार्बोहाइड्रेट: 2.74 ग्राम
फाइबर: ०.१६ ग्राम
प्रोटिन: ०.४८ ग्राम
भिटामिन सी: ३.४ मिलिग्राम (मिग्रा) वा दैनिक मूल्यको ४% (DV)
म्यांगनीज: 1.19 मिलीग्राम वा DV को 52%
केसर खनिज म्यांगनीजको एक धनी स्रोत हो, दुई चम्मचले यस पोषक तत्वको लागि तपाइँको दैनिक आवश्यकताको 50% भन्दा बढी कभर गर्दछ। म्यांगनीज एक खनिज हो जुन ऊर्जा चयापचय र प्रतिरक्षा र स्नायु प्रणाली कार्यमा संलग्न छ। यो रगत को उचित क्लटिंग को लागी पनि आवश्यक छ।

म्यांगनीजको अतिरिक्त, केसरले थोरै मात्रामा भिटामिन सी प्रदान गर्दछ, एक पोषक तत्व जसले शरीरमा शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्टको रूपमा काम गर्छ र प्रतिरक्षा प्रणाली कार्य र कोलाजेन संश्लेषण जस्ता महत्त्वपूर्ण प्रक्रियाहरूको लागि महत्वपूर्ण छ।

केसरको जोखिम
केसरलाई खाना पकाउँदा मसलाको रूपमा प्रयोग गर्दा सामान्य मात्रामा सेवन गर्दा केसरलाई सामान्यतया सुरक्षित मानिन्छ। केसरको सप्लिमेन्टहरू लिनु पनि सुरक्षित मानिन्छ, तर केसरले उच्च मात्रामा लिँदा केही मानिसहरूमा चक्कर लाग्ने, थकान, सुक्खा मुख, चिन्ता, वाकवाकी र टाउको दुखाइ जस्ता सानातिना साइड इफेक्टहरू निम्त्याउन सक्छ।

अध्ययनले रिपोर्ट गर्छ कि दैनिक 100 mg सम्म केसरको सेवन 26 हप्ता सम्मको लागि  सुरक्षित छ र महत्त्वपूर्ण साइड इफेक्टहरूसँग सम्बन्धित छैन। यद्यपि, 26 हप्ताभन्दा लामो समयसम्म केसरको सप्लिमेन्ट लिँदा वा प्रतिदिन पाँच ग्रामभन्दा बढी केसरको सेवनले रक्तपातपूर्ण पखाला र बान्ता जस्ता गम्भीर साइड इफेक्टहरू निम्त्याउन सक्छ। दैनिक १२ ग्रामभन्दा बढी केसर खानु घातक हुन सक्छ ।

गर्भावस्थामा केसरको उच्च स्तरको सेवनको सुरक्षालाई समर्थन गर्न पर्याप्त प्रमाण छैन। गर्भवती वा स्तनपान गराउने व्यक्तिहरूले केसरको उच्च खुराक, जस्तै केसर सप्लिमेन्ट खानु हुँदैन।

यहाँ केसर प्रयोग गर्ने केहि तरिकाहरू छन्:

-सूप  र तरकारी व्यञ्जनहरुमा केसर थ्रेड थप्नुहोस्
-दूध र मिठाईहरूमा केसर प्रयोग गर्नुहोस्
-मासु, कुखुरा र माछाको Dish बढाउन केसर प्रयोग गर्नुहोस्
-केक र रोटी जस्ता बेक्ड सामानहरूमा थोरै मात्रामा केसर थप्नुहोस्
– तपाईको तातो दूधमा केसरका केही थ्रेडहरू थपेर केसरको लट्टे बनाउनुहोस्
-केसर प्रयोग गर्ने धेरै तरिकाहरू छन्, त्यसैले आफ्नो मनपर्ने मीठो र स्वादिष्ट व्यञ्जनहरूमा केसर प्रयोग गर्न नहिचकिचाउनुहोस्।

केसर एक चम्किलो रङको मसला हो जुन स्वास्थ्य प्रवर्द्धन गर्ने यौगिकहरूमा उच्च हुन्छ, जस्तै क्यारोटिनोइड एन्टिअक्सिडेन्टहरू। अनुसन्धान निष्कर्षहरूले केसरमा एन्टी-इन्फ्लेमेटरी र एन्टिअक्सिडेन्ट प्रभावहरू छन् र यसले हृदयको स्वास्थ्य सुधार गर्न, अवसाद र चिन्ताको लक्षणहरू कम गर्न, निद्रामा सुधार गर्न र आँखाको स्वास्थ्यको सुरक्षा गर्न सक्छ।

केसर सामान्य मात्रामा उपभोग गर्दा सुरक्षित हुन्छ, तर यदि तपाइँ केसर पूरकहरू प्रयोग गर्न इच्छुक हुनुहुन्छ भने, यो तपाइँको विशिष्ट स्वास्थ्य आवश्यकताहरु को लागी एक सुरक्षित र उपयुक्त छनौट हो भनेर सुनिश्चित गर्न को लागी तपाइँको स्वास्थ्य सेवा प्रदायकसंग परामर्श लिनु सबैभन्दा राम्रो छ।