संसारमा युद्ध सधैं खतरा भएको छ। हो, खतरा पैदा गर्ने पात्रहरू परिवर्तन भइरहन्छन्, पछिल्लो समय विश्वमा भू-रणनीतिक स्तरमा केही प्रभावकारी परिवर्तनहरू देखिएका छन्। अन्तराष्ट्रिय परिदृष्यमा अचानक संकट, विवाद र युद्धहरु देखिन थालेका छन् । विश्वका प्रमुख शक्तिहरू अहिले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई प्रभाव पार्न सक्षम देखिन्छन्। गाजा र युक्रेनमा जारी युद्धले विश्वमा विभाजन बढाएको छ। मानिसहरूले ध्यान नदिए पनि अहिले संसार नयाँ विश्व व्यवस्थातर्फ अघि बढिरहेको छ ।
विश्व अर्थतन्त्रको परिवर्तनशील प्रकृति
यी सबैमा विश्व अर्थतन्त्रसँगै लगानी र व्यापारको ढाँचामा पनि परिवर्तन भइरहेको छ । जापान टाइम्सको एउटा लेखमा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विज्ञ ब्रह्म चेलानी भन्छन् कि विश्वको व्यापार र लगानी कुन दिशामा गइरहेको छ त्यसले विश्वव्यापी अर्थतन्त्र दुई गुटमा विभाजित भएको देखाउँछ। जहाँ चीन र ग्लोबल साउथतर्फको झुकाव बढ्दै गएको छ भने पश्चिमी देशसँगको व्यापार घट्दै गएको छ ।
युद्ध र ताइवान
यी दुई युद्धले तेस्रो संकटको जोखिम बढाएको छ र त्यो हो ताइवान। चीनले ताइवानमा आफ्नो हिस्सा दाबी गर्दै आएको छ र ताइवानले अमेरिकाको हरेक समर्थनको विरोध गर्दै आएको छ। कुनै पनि अमेरिकी कूटनीतिज्ञको ताइवान भ्रमणको पनि विरोध गर्दै आएको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले पनि चीनसँग तनाव बढाउन चासो राखेका छैनन् । बरु तनाव कम गर्न खोजिरहेका छन् ।
चीनको प्रयास ?
बिस्तारै चीनले पश्चिमी देशहरूसँगको आर्थिक सम्बन्धलाई कम गर्दैछ। यो अवस्थाको लागि अमेरिका आफै जिम्मेवार छ । विगत चार दशकमा चीन जसरी आर्थिक महाशक्तिको रूपमा उभिएको छ, त्यो अमेरिकाको प्रतिद्वन्द्वी बनेको छ र अमेरिकाले त्यसलाई कुनै न कुनै रूपमा सहयोग गरेको छ । आज चीनसँग विश्वको सबैभन्दा ठूलो नौसेना र तटरक्षक छ र एक हिसाबले विश्व वित्तीय प्रणाली र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमा पश्चिमी प्रभुत्वको लागि चुनौती बनेको छ।
के अमेरिकाको स्थान लिन चीनको लागि अवस्था सिर्जना भइरहेको छ?
साँचो भन्नुपर्दा, चीन आफैंलाई केन्द्रमा राखेर वैकल्पिक विश्व व्यवस्था सिर्जना गर्न कडा मेहनत गरिरहेको छ। अहिलेको व्यवस्था अमेरिका केन्द्रित नियममा आधारित विश्वव्यापी प्रणाली भए पनि यसमा अमेरिकाले धेरैजसो नियम मात्र बनाएको छैन, कहिलेकाहीँ आफ्नै लागि नियमहरू पनि बटारेको छ । यहाँ, जब वैकल्पिक विश्व व्यवस्थाको कुरा आउँछ, विवाद र युद्धमा फसेको वर्तमान विश्वव्यापी वातावरणले चीनको पक्षमा राम्रो काम गर्न सक्छ।
यसरी नै अमेरिका फस्टायो
आखिर, यही युद्धले अमेरिकाको नेतृत्वमा विश्वव्यापी प्रणाली र संयुक्त राष्ट्र संघ र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष जस्ता संस्थाहरू सिर्जना गर्यो। शान्तिको समयमा पनि यी सुधार हुन सकेनन् । तर अहिले यसमा एक किसिमको गिरावट देखिएको छ र एक्लोपनमा उभिएका अन्तर्राष्ट्रिय घटनाहरु देखिन थालेका छन् । संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदमा धेरै मतभेद र डेडलक देखिदै छन् जसका कारण संयुक्त महासभामा बढी जिम्मेवारी थपिएको छ ।
अमेरिकाको वर्चस्व कमजोर हुँदै
अमेरिकाको नेतृत्वमा रहेका संस्थाहरू कमजोर भएसँगै विश्वमा यसको प्रभुत्व पनि घट्दै गएको छ । अमेरिकामा धेरै निर्भर रहेका इजरायल र युक्रेनले समेत अमेरिकालाई धेरै पटक चकित पारेको छ । इजरायलले गाजामा आक्रमणलाई सुस्त पारेन, जसका कारण त्यहाँ धेरै सर्वसाधारणको मृत्यु भयो। अब यी कुराहरूलाई ध्यानमा राख्दा विश्व स्तरमा धेरै प्रकारका समीकरणहरूमा परिवर्तनहरू देख्न सकिन्छ।
रुसको बढ्दो सैन्य आर्थिक प्रणाली, चीनको घट्दो आर्थिक वृद्धि र ग्लोबल साउथप्रतिको बढ्दो झुकाव यी सबैले अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा आधारभूत परिवर्तन ल्याइरहेका छन् । विश्वमा असमानता बढ्दै गएको छ, अधिनायकवाद बढ्दै गएको छ र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको द्रुत बृद्धि र जलवायु परिवर्तनको बढ्दो प्रभाव जस्ता अन्य धेरै परिवर्तनहरू देखिएका छन्। यी सबैको नतिजा भनेको आउने दिनहरुमा पश्चिम र यसका शत्रुहरूबीचको द्वन्द्व बढ्दै जानेछ । बढ्दै गइरहेको युद्ध परिस्थितिले विश्वको अर्थ व्यवस्थामा ठूलो परिवर्तन ल्याउने संकेत दिइरहेको छ ।
