हिन्दू सनातन धर्म भन्ने कुनै कुरा छैन। यो त सनातन धर्म मात्र हो। सनातन भनेको शाश्वत, अनन्त हो। जो सधैँ सत्य हुन्छ।
सनातन धर्मले जीवनको त्यो आयामलाई जनाउँछ जुन कहिल्यै परिवर्तन हुँदैन, जुन हाम्रो अस्तित्वको आधार हो। किटाणु होस्, कीरा होस्, पंक्षी होस्, पशु होस्, बिरुवा होस्, सबै सनातन धर्मले चलाउँछ र त्यसको पालना गर्छ । सनातन धर्म सबै अस्तित्वलाई नियन्त्रण गर्ने आधारभूत कानून हो। यो समाजलाई नियन्त्रणमा राख्नको लागि मानिसले एकअर्कामाथि लगाएको दण्ड संहिता होइन। पुस्तादेखि पुस्ता परिवर्तन हुने व्यावहारिक नियमहरू फरक कुरा हुन्। सनातन धर्म व्यवहारको धर्म होइन, अस्तित्वको धर्म हो।
पहिले ुधर्मु शब्द बुझौं। धर्म भनेको कानून हो। धर्म भनेको हिन्दू, मुस्लिम, इसाई, सिख, यहूदी, जैन आदि हुनु होइन। हाम्रो संस्कृतिमा हामीले धर्मलाई यस अर्थमा लिंदैनौं। हामी वास्तवमै के आधारभूत नियमहरू हेर्छौं जसले तपाईंको जीवनलाई उत्तम बनाउँदछ। हाम्रो संस्कृतिले बुझ्छ कि यी नियमहरू पालना नगरेसम्म जीवन राम्रोसँग चल्न सक्दैन। त्यसोभए यी जबरजस्ती लागू गरिएका नियमहरू होइनन्, तर तिनीहरू अस्तित्वको आधार हुन्। यदि तपाइँ यी नियमहरू जान्नुहुन्छ र तिनीहरूसँग मेल खानुहुन्छ भने, तपाइँको जीवन कुनै पनि प्रयास बिना धेरै सजिलो हुनेछ। र यदि तपाइँ यी नियमहरू थाहा छैन भने तपाइँ बिना कारण कष्ट भोग्नुहुन्छ।
के सनातन धर्म हिन्दू, भारतीय वा अन्य कुनै मानिसको मात्र हो ? त्यो मुद्दा होइन। तपाईं जहाँ भए पनि, चाहे तपाईं भारतीय होस् वा होइन, हिन्दू, गैर–हिन्दू, तपाईं जोसुकै हुनुहुन्छ, सनातन धर्म सबैमा लागू हुन्छ, किनभने जीवनको आधारभूत प्रक्रियालाई निर्देशित गर्ने यी नियमहरू हुन्। अन्य कुनै पनि संस्कृतिले यसबारे यति गहिराइमा सोचेको वा काम गरेको छैन। त्यसैले सायद गर्वको भावले यसलाई हिन्दू सनातन धर्म भन्न सक्छौँ तर यसरी हामीले ‘हिन्दू’ शब्द प्रयोग गरेर सनातन धर्मका असीमित सम्भावनाहरूलाई सीमित गरिरहेका छौं। हिन्दू भौगोलिक पहिचान हो—हिमालयदेखि सिन्धु सागरसम्मको भूमि हिन्दू हो। तर सनातन धर्म सबै प्रकारको जीवनको लागि हो। सनातन धर्मले जीवनका विभिन्न चरणहरू र जीवनका सबै आयामहरूलाई कसरी शासन गर्ने भन्ने बारेमा बताउँछ, जन्मदेखि जन्मेको, वयस्क, मृत प्राणीसम्म। यो जीवनलाई हेर्ने धेरै गहिरो तरिका हो।
हाम्रो संस्कृतिमा कोही पनि नैतिकताको बारेमा, निश्चित नियमहरूको बारेमा कुरा गर्दैन ( तपाईंले के गर्नुपर्छ, के गर्नु हुँदैन –त्यस प्रकारको कुरा। “यसो गरे स्वर्ग जान्छौ, त्यसो गर्यौ भने नर्कमा जान्छौ” – यो संस्कृतिमा त्यस्तो केही छैन। यी सबै नहुनुको कारण यो हो कि हामीले मानिसहरूमा यो आयाम सिर्जना गरेका छौं कि यदि तपाईं सृष्टिको नियमसँग मेल खानुहुन्छ भने तपाईंलाई पुरस्कार वा दण्डको आवश्यकता पर्दैन। ट्राफिक नियम थाहा पाएर सोही अनुसार सवारी चलाउने हो भने ट्राफिक प्रहरीको आवश्यकता पर्दैन ।
अब मानिसहरू भन्छन् पृथ्वीमा जीवनका १ ट्रिलियन (१० खर्ब) जीवनका रुपहरु छन्, तर मलाई लाग्छ त्यहाँ अझै धेरै छन् जुन तपाईंले कहिल्यै देख्नु भएको छैन। माइक्रोस्कोपिक जीवदेखि मानिससम्म सबै प्रकारका जीवहरू यही माटोबाट आउँछन्। एउटै माटोबाट एउटा बेल र रुख पनि बढ्छ र विकसित हुन्छ। त्यही माटोबाट तिमीले खाना पाएका छौ र तिम्रो शरीर पनि त्यस्तै छ, त्यही माटोबाट मैले पनि खाएको छु र मेरो शरीर यस्तो छ।
तिमी आफ्नो इच्छाले रुख, कुकुर, बिरालो, गाई, हात्ती, बाघ आदि बन्न सक्दैनौ। सबैको श्रोत एउटै हो तर हेरौं कति प्रकारका अभिव्यक्तिहरू छन्। त्यसैले स्पष्ट रूपमा त्यहाँ केहि कानून छ जसका कारण यो प्रणाली चलिरहेको छ, यो जे भए पनि। यो रेलवे ट्र्याक जस्तै स्थिर छ र तपाईं त्यसमा हिड्दै हुनुहुन्छ। एउटै प्रश्न यो हो कि तपाईं कति छिटो र कति टाढा जानुहुन्छ ? र यो पनि कि हामीले यो धर्म वा कानूनलाई कत्तिको गहिरो रूपमा बुझेका छौं र हामी कत्तिको अनुरूप छौं ?
मूलतया, योगको सम्पूर्ण प्रणाली भनेको हामी अस्तित्वसँग मेलमिलापमा बाँच्न सकौं, ताकि हाम्रो जीवन आनन्दमय, आनन्दले भरिपूर्ण र हाम्रो पूर्ण क्षमता अनुसार होस्। तपाईको जीवनमा एउटा मात्र कुरा गलत हुन सक्छ र त्यो हो– तपाईको जीवनले पूर्ण अभिव्यक्ति पाएको छ कि छैन रु रूख संग के गलत हुन सक्छरु त्यो हो कि यो आफ्नो पूर्ण क्षमतामा बढ्छ कि हुँदैन, यो आफ्नो आधा बढेको अवस्थामा मर्छरु मानिसको हकमा पनि त्यस्तै हुन्छ । यदि तपाईं सृष्टिको नियमहरूसँग मेल खानुहुन्छ भने, तपाईंले आफ्नो पूर्ण क्षमतामा विकास गर्नुहुनेछ। लयमा भएन भने प्रगति पूरा हुँदैन, विकास बीचैमा रोकिन्छ। यो मूलतः हाम्रो मात्र चिन्ता हो, यद्यपि हामी यसको बारेमा सचेत छैनौं। मानिसहरूका सबै इच्छा, चासो र महत्वाकांक्षाहरू पूर्ण रूपमा विकसित जीवन बिताउनका लागि हुन्। यदि तपाईं एक राम्रो गोलाकार जीवन प्राप्त गर्न चाहनुहुन्छ भने, यो धेरै महत्त्वपूर्ण छ कि तपाईंले आफ्नो जीवनलाई अधोरेखित गर्ने कानूनहरू बुझ्नुहुन्छ।
सनातन धर्म न तिम्रो हो न मेरो, यो ब्रह्माण्डले बनाएको हो। यो तपाइँको काम हो, र मेरो, यसको साथ धुनमा रहन। भारतमा हामीले यसलाई बुझ्यौं र औपचारिक रूपमा यसलाई विशेष रूपमा प्रस्तुत गर्यौं। तर यसको मतलब यो होइन कि बाँकी संसारमा कसैलाई यसको बारेमा थाहा छैन। धेरै मानिसहरूले व्यक्तिगत स्तरमा यो जान्दछन् र बुझ्छन्। उनले यसलाई श्रुति र स्मृतिको रूपमा लेखेका नहुन सक्छन् तर संसारभरि धेरै मानिसहरू यससँग मेल खाएका छन् किनभने संसारभर, जताततै, मानिसहरू फुलेका छन्, पूर्ण रूपमा विकसित भएका छन् र ठीक छन्।
त्यसोभए के आज सनातन धर्म घट्दै गएको छ र अन्त्य हुँदैछरु अन्त्य गर्ने हाम्रो हातमा पनि छैन । व्यक्तिगत बुझाइ कम हुन सक्छ। व्यक्तिगत स्तरमा, प्रत्येक व्यक्तिको बुझाइको आयाम फरक हुन सक्छ। तर तपाईले सनातन धर्मलाई नष्ट गर्न सक्नुहुन्न किनभने यो अस्तित्वको आधार हो। तपाईंले यसलाई नष्ट गर्न सक्नुहुन्न, किनभने तपाईंले यसलाई सिर्जना गर्नुभएको होइन।
