अपराधसम्बन्धी टेलिभिजन कार्यक्रमहरूमा प्रायः देखाइने दृश्य हो—एक संदिग्ध व्यक्ति अनुसन्धान कोठामा घबराइरहेको हुन्छ, र जासूसहरूले पोलिग्राफ टेस्ट (लाई डिटेक्टर) प्रयोग गरेर उनी दोषी छन् कि निर्दोष भन्ने निर्धारण गर्छन्। टेलिभिजनमा देखाइएझैं पोलिग्राफ परीक्षणलाई झूट पत्ता लगाउने भरपर्दो उपकरणको रूपमा चित्रण गरिन्छ। तर, के यो परीक्षण वास्तवमै त्यति नै सटीक छ जति हामीलाई विश्वास दिलाइन्छ? छोटकरीमा भन्नुपर्दा, पोलिग्राफलाई “लाई डिटेक्टर” भन्ने उपनाम उचित नहुन सक्छ।
पोलिग्राफ कसरी काम गर्छ?
पोलिग्राफ परीक्षणले पसीना, मुटुको गति, र अन्य शारीरिक प्रतिक्रियाहरू मापन गर्छ। त्यसैले, यो परीक्षण मानिसको उत्तेजना मापन गर्न त सक्षम हुन्छ, तर यसको मतलब झूट पत्ता लगाउन नै सटीक छ भन्ने होइन। जब कसैलाई पोलिग्राफ परीक्षण दिइन्छ, परीक्षकले सुरूमा दुई प्रकारका नियन्त्रण प्रश्नहरू सोध्छन्—
- जसको उत्तर सत्य हुन अपेक्षा गरिन्छ।
- जसको उत्तर झूट हुन अपेक्षा गरिन्छ। (उदाहरणका लागि, परीक्षकले व्यक्तिलाई एउटा संख्या लेख्न लगाउँछन् र त्यसपछि “तिमीले १ लेख्यौ?” “तिमीले २ लेख्यौ?” भनेर क्रमशः सोध्छन्।)
पछि, परीक्षकले मुख्य प्रश्नहरू सोध्दा, परीक्षण गरिने व्यक्तिको शारीरिक प्रतिक्रियालाई पहिलेको नियन्त्रण प्रश्नहरूसँग तुलना गरिन्छ। यदि प्रतिक्रियाहरू धेरै फरक देखिएमा व्यक्ति झूट बोलिरहेको हुन सक्छ भन्ने अनुमान गरिन्छ। तर, केही व्यक्तिहरूले साँचो कुरा बोलेको बेला पनि उत्तेजित भएर प्रतिक्रिया देखाउन सक्छन्। यदि नियन्त्रण प्रश्नहरूले व्यक्तिको झूट बोल्दा देखाउने वास्तविक प्रतिक्रिया राम्रोसँग पत्ता लगाउन सकेन भने, परीक्षकलाई मुख्य प्रश्नहरूको सही उत्तर छुट्याउन गाह्रो हुन्छ।
पोलिग्राफ किन पूर्ण रूपमा भरपर्दो छैन?
यो परीक्षणलाई म्यानिपुलेट (छल गर्न) गर्न सकिन्छ। साथै, पोलिग्राफले नाप्ने शारीरिक प्रतिक्रियाहरू केवल झूटसँग सम्बन्धित नभएर नर्वस हुनु (चिन्तित महसुस गर्नु) सँग पनि जोडिएका हुन्छन्। अनुसन्धानका क्रममा कुनै पनि व्यक्ति स्वाभाविक रूपमा नर्वस हुन सक्छ, जसका कारण परीक्षणको नतिजा भ्रमपूर्ण हुन सक्छ।
त्यसैले, हालका वर्षहरूमा प्रहरीहरूले पोलिग्राफ परीक्षणलाई अपराधी प्रमाणित गर्ने एकमात्र आधारका रूपमा प्रयोग गर्न छाड्दै गएका छन्। यस परीक्षणको नतिजा हेर्दा सम्भावित त्रुटिको सम्भावना बुझ्नु आवश्यक छ। तर, पोलिग्राफ परीक्षणको प्रयोगले कुनै व्यक्तिलाई झूट बोल्दै गरेको पत्ता लगाउन भने सम्भव हुन सक्छ।
