सम्पादकीय
नेपालमा जेलको अवस्थासम्मतका समस्याहरूले लामो समयदेखि सरकार र समाजलाई चिन्तित बनाएको छ। विशेषत: कैदीहरूको संख्या र उनीहरूको जीवनस्तरले धेरै मुद्दाहरूको खुलासा गर्दै आएका छन्। नेपालको जेल प्रणाली, जसमा मुख्यत: भौतिक संरचनामा कमजोरी, जनशक्ति अभाव, र अत्यधिक कैदीहरूको संख्या जस्ता चुनौतीहरू रहेका छन्, यथार्थमा सुधारको आवश्यकता छ। हालका तथ्यांकले जेलहरूमा रहेका कैदीहरूको विविधता र अवस्था झल्काउँछ, जसका आधारमा विभिन्न सुधारात्मक कदमहरू उठाउनुपर्ने समय आएको छ।
नेपालका जेलहरूको अवस्थाबारे तथ्यांक
नेपालको ७७ जिल्लामा ७८ वटा जेल रहेका छन्। २०८० सालको तथ्यांक अनुसार नेपालमा कुल कैदीहरूको संख्या लगभग २४,००० छ, जसको आधाभन्दा बढी कैदीहरू वृद्ध, महिला, र मानसिक स्वास्थ्यका समस्यासम्मत छन्। जेलहरूको क्षमता लगभग १२,००० कैदीहरूको छ, जसको अर्थ हो कि नेपालका जेलहरू अत्यधिक भीडभाडको शिकार छन्। यस अवस्थाले कैदीहरूको जीवनस्तर र मानवाधिकारको उल्लङ्घन गर्दै आएको छ।
सन् २०२४ का प्रारम्भिक तथ्यांक अनुसार, नेपालका १२ प्रमुख जेलहरूमा १५,००० भन्दा बढी कैदीहरू छन्। यो संख्या जेलहरूको अनुमानित क्षमता भन्दा तीन गुणा बढी हो, जसले कैदीहरूको जीवनलाई थप कठिन बनाउँछ। अझ गम्भीर कुरा भनेको जेलका अधिकांश कक्षहरू अत्यधिक भीडभाडले भरिएका छन्।
कैदीहरूको विविधता
नेपालका जेलहरूमा रहेका कैदीहरूको विविधता थुप्रै पक्षमा फैलिएको छ। यीमध्ये अपराधको किसिम, सामाजिक वर्ग, र मानसिक स्वास्थ्यका कारणहरू प्रमुख छन्।
१. अपराधका आधारमा: नेपालका जेलहरूमा रहेका कैदीहरू प्रायः चोर, लुटेरो, हत्या अभियुक्त, मादक पदार्थ प्रयोगकर्ता, र आर्थिक अपराधमा संलग्न भएका व्यक्तिहरू छन्। अपराधका हदका अनुसार, केही कैदीहरू लामो समयसम्म जेलमा राखिन्छन् भने अन्यलाई छोटो अवधिका लागि कैद गरिएको छ।
२. सामाजिक वर्ग र परिस्थिति: धेरै कैदीहरू गरिबी र सामाजिक असमानताको शिकार भएका व्यक्तिहरू छन्। यी व्यक्तिहरू प्रायः सामाजिक दबाब र आर्थिक समस्याले अपराधमा संलग्न हुन्छन्।
३. महिला कैदीहरू: नेपालका जेलहरूमा महिला कैदीहरूको संख्या कम छ, तर उनीहरूको सामना गर्ने चुनौतिहरू ठूलो छन्। महिलाहरूको लागि विशेष पुनःस्थापना र पुनःसक्षम सुविधा नभएकोले उनीहरू प्रायः पुरुष कैदीहरूसँगै राखिन्छन्, जसले उनीहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा नकरात्मक असर पुर्याउँछ।
४. मानसिक स्वास्थ्यका मुद्दाहरू: मानसिक स्वास्थ्यका समस्या भएका कैदीहरूको संख्या पनि बढ्दो छ। यी व्यक्तिहरूलाई उचित उपचार र परामर्शको अभावले थप समस्यामा पार्दछ।
जेलमा रहेको अवस्था
नेपालका जेलहरूमा रहेका कैदीहरूको अवस्था अत्यन्तै कठिन छ। यथार्थमा, उनीहरूको दिनचर्या धेरै बेरोबर र असुविधाजनक छ। निम्नलिखित प्रमुख समस्याहरू जेलमा रहेका कैदीहरूका लागि आम समस्या हुन्:
- भीडभाड: जेलहरूको अत्यधिक भीडभाडले कैदीहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा नकरात्मक असर पुर्याउँछ। एकै कक्षमा धेरै कैदीलाई राख्दा पर्याप्त हावा र प्रकाशको अभाव, सफाइ र स्वच्छता सम्बन्धी समस्या, र मानसिक समस्याहरू बढ्दै जान्छन्।
- स्वास्थ्यको अभाव: जेलहरूमा स्वास्थ्य सेवा प्रायः अपर्याप्त हुन्छ। आवश्यक चिकित्सा उपचारको अभावले कैदीहरूको स्वास्थ्यमा थप गम्भीर असर पुर्याउँछ। महिला र वृद्ध कैदीहरूको स्वास्थ्य समस्यामा विशेष ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता छ।
- शिक्षा र प्रशिक्षणको कमी: नेपालका जेलहरूमा कैदीहरूको शिक्षा र पुनःसक्षम कार्यक्रमहरू कमजोर छन्। यद्यपि केहि जेलहरूमा पाठ्यक्रम र तालिम दिइन्छ, तर यी सुविधा सबै जेलहरूमा उपलब्ध छैनन्।
- मानवाधिकारको उल्लङ्घन: कैदीहरूको अधिकारलाई ध्यानमा राख्दै, नेपालका जेलहरूमा मानवीय उपचारको कमी देखिन्छ। कैदीहरूलाई उचित कानूनी सहायता, मानवाधिकार उल्लङ्घन र उनीहरूको आन्तरिक स्वतन्त्रताका अधिकारमा उल्लङ्घन हुने समस्या रहेको छ।
सुधारका उपायहरू
नेपालका जेलहरूको सुधारका लागि कतिपय सुधारात्मक कदमहरू आवश्यक छन्। जेलमा रहेका कैदीहरूको जीवनस्तर सुधार्नका लागि सरकारले केही महत्वपूर्ण कदमहरू चाल्न सक्छ:
१. जेल क्षमता वृद्धि: जेलहरूको भौतिक संरचना सुधारेर, नयाँ जेल निर्माण गरिएर क्षमता वृद्धि गर्नुपर्छ। यसका लागि सरकारले दीर्घकालिक योजना बनाउनु आवश्यक छ।
२. मानवाधिकार र उपचार: कैदीहरूको मानवाधिकार सुनिश्चित गर्न र उनीहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन अस्पताल र मनोवैज्ञानिक उपचारका कार्यक्रमहरू थाल्नु आवश्यक छ।
३. शिक्षा र पुनःसक्षम कार्यक्रमहरू: जेलका कैदीहरूको शिक्षा र क्षमता वृद्धिका लागि तालिम र कार्यक्रमहरूको विस्तार गर्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई समाजमा पुन: एकीकृत गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
४. महिला र वृद्ध कैदीहरूको विशिष्ट व्यवस्थापन: महिलाहरू र वृद्धहरूका लागि विशेष सुविधा र उपचार उपलब्ध गराउनुपर्छ।
नेपालका जेलहरूमा सुधारका लागि आवश्यक सुधारात्मक कदमहरू चाँडै उठाउनु पर्छ। यसले कैदीहरूको जीवनस्तर सुधार्ने र समाजमा पुनःसंस्कारका लागि सकारात्मक प्रभाव पार्नेछ।
५. सिप विकास र व्यवस्थापनः कैदीहरूको रुचि, क्षमता र योग्यताअनुसार सिप विकास तालिम संचालन गरिनुपर्दछ
नेपालका जेलहरूमा सुधारको आवश्यकता छ, र यस्ता सुधारले मात्र कैदीहरूको जीवनस्तरमा परिवर्तन ल्याउँदैन, बरु समग्र समाजको उत्थानमा पनि योगदान पुर्याउन सक्छ। एक प्रमुख सुधारको उपाय भनेको सिप विकास र व्यवस्थापन हो, जसले कैदीहरूको भविष्यलाई सकारात्मक दिशा दिन सक्छ। कैदीहरूको रुचि, क्षमता र योग्यताअनुसार सिप विकास तालिमहरूको संचालन आवश्यक छ, जसले उनीहरूको जीवनस्तरलाई उन्नतितर्फ लैजाउँछ र समाजमा उनीहरूको पुनः एकीकरणलाई सजिलो बनाउँछ।
सिप विकासको महत्त्व
सिप विकासको मुख्य उद्देश्य भनेको कैदीलाई जेलको जीवनको बाहिरका दुनियाँमा उपयोगी र उत्पादक व्यक्ति बनाउन हो। जब उनीहरू जेलबाट बाहिरिन्छन्, तिनीहरूलाई रोजगार र जीवनयापनको अवसर चाहिन्छ, र यो अवसर सिपका माध्यमबाट नै प्राप्त गर्न सकिन्छ।
कैदीको रुचि र क्षमता अनुसार तालिम
सिप विकास कार्यक्रमले कैदीहरूको रुचि र क्षमता अनुसार तालिम दिनुपर्छ। यसका लागि जेल प्रशासनले निम्नलिखित पहल गर्न सक्दछ:
- व्यावसायिक तालिम: जेलमा रहेका कैदीहरूलाई सिलाई, हस्तकला, कृषि, इलेक्ट्रीशियन, प्लम्बर, सवारी मर्मत जस्ता व्यावसायिक तालिम दिनु पर्छ। यस्ता तालिमहरूले कैदीलाई नयाँ सीप सिकाउने मात्र नभएर, उनीहरूको आत्मविश्वास पनि बढाउँछ।
- सामाजिक र मानसिक सिप: कैदीहरूलाई सकारात्मक सोच र मानसिक स्वास्थ्यका लागि तालिम र परामर्श दिनु पर्छ। जसले गर्दा उनीहरू अपराधबाट मुक्ति पाउन र समाजमा सम्मानका साथ फर्कन सक्छन्।
- प्रविधि र कम्प्युटर शिक्षा: आजको युगमा प्रविधिको ज्ञान अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। कम्प्युटर शिक्षा र प्रविधिका आधारभूत तालिमहरूले कैदीहरूलाई रोजगारको नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
- उद्यमशीलता तालिम: उद्यमशीलता सिकाउने तालिमहरूले कैदीलाई आफ्नो क्षमता र सीपलाई व्यवसायमा बदल्नको लागि प्रोत्साहित गर्न सक्छ। सानो स्तरमा व्यवसाय सुरु गरेर उनीहरूले आफूलाई स्वतन्त्र बनाउन सक्छन्।
कैदीहरूको आम्दानी र परिवारमा प्रभाव
एक महत्त्वपूर्ण पहल भनेको जेलमा रहेका कैदीहरूले आफ्नो आम्दानीको स्रोत सिर्जना गर्न पाउने व्यवस्था गर्नु हो। यदि कैदीलाई केही सिप दिएर तिनीहरूले बाहिर काम गर्न सके भने, त्यसले उनीहरूको परिवारमा सकारात्मक असर पार्नेछ। जेल जीवनमा कैदीले आफ्नो सीप र श्रमको मूल्य पाउने छन्, जसले परिवारलाई आर्थिक रूपमा पनि सघाउँछ।
यसका साथै, परिवारका सदस्यहरूलाई पनि यो भावना आउनेछ कि तिनीहरूको प्रिय व्यक्ति जेलमा छैन, बरु शिक्षा र सीप हासिल गर्नका लागि एक अवसरको रूपमा त्यहाँ रहेको छ। यसले समाजमा कैदीहरूको बारेमा नकरात्मक धारणालाई घटाउँछ र उनीहरूको पुन: समाजमा एकीकृत हुने प्रक्रियालाई सजिलो बनाउँछ।
नेपालका जेलहरूलाई विदेशजस्तो भूमिका दिनु
नेपालका जेलहरूलाई विदेशजस्तो भूमिकामा परिवर्तन गर्ने सोचले कैदीलाई भविष्यमा सम्भावित उद्यमी र श्रमिकको रूपमा रूपान्तरण गर्न मद्दत पुर्याउँछ। लाखौँ नेपालीहरू काम र दामको खोजीमा विदेश जान्छन्। यदि नेपालका जेलहरूले यसरी कैदीहरूको सिप विकास र व्यवस्थापन गर्ने हो भने, जेललाई मात्र सजायको स्थान नभएर, रोजगार र आत्मनिर्भरता प्राप्त गर्ने स्थानका रूपमा परिभाषित गर्न सकिन्छ।
यस्तो व्यवस्था लागू गर्नका लागि निम्नलिखित सुधारात्मक कदमहरू उठाउनु आवश्यक छ:
- सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहयोग: जेल प्रशासनले निजी क्षेत्र र विभिन्न गैर सरकारी संस्थासँग सहकार्य गरेर व्यावसायिक तालिम र रोजगार अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ।
- आर्थिक प्रोत्साहन: जेलमा रहेका कैदीलाई काम गर्दा भुक्तानी दिने व्यवस्था गरिनुपर्छ। यसले उनीहरूलाई सक्रिय बनाउँछ र काममा लगनशीलता बढाउँछ।
- शिक्षा र तालिमको प्रोत्साहन: कैदीहरूको शिक्षा र तालिमलाई प्रोत्साहित गर्ने सरकारले विशेष योजनाहरू लागू गर्न सक्दछ, जसले उनीहरूको भविष्यलाई उज्जवल बनाउन मद्दत पुर्याउँछ।
निष्कर्ष
सिप विकास र व्यवस्थापनले नेपालको जेल प्रणालीमा सुधारको एक नयाँ ढोका खोल्न सक्छ। कैदीहरूको जीवनस्तर सुधार्न र उनीहरूलाई समाजमा पुनः एकीकृत गर्नका लागि सिपको महत्त्व अत्यधिक छ। नेपालका जेलहरूलाई मात्र सजायका स्थानका रूपमा होइन, तर सिप र शिक्षा प्राप्त गर्ने अवसरका रूपमा देखेर, कैदीहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन, परिवार र समाजमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सकिन्छ। यसरी, जेलहरूलाई उद्यमशीलताको अड्डा बनाउन र विदेशी भूमिकामा परिणत गर्न सम्भव हुनेछ।
