पद्म भूषण भारत सरकारद्वारा प्रदान गरिने तेस्रो सर्वोच्च नागरिक सम्मान हो। यो सम्मान विशेषगरी राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा असाधारण योगदान पुऱ्याएका व्यक्तिहरूलाई प्रदान गरिन्छ। विभिन्न क्षेत्रजस्तै कला, साहित्य, शिक्षा, विज्ञान, खेलकुद, समाजसेवा, व्यापार, स्वास्थ्य, र सार्वजनिक मामिलामा अद्वितीय योगदान गर्ने व्यक्तिहरू यस सम्मानका लागि योग्य मानिन्छन्।
स्थापना र इतिहास
पद्म भूषणको स्थापना भारत सरकारले १९५४ मा गरेको हो। यो सम्मान पद्म विभूषणभन्दा तल र पद्म श्रीभन्दा माथि पर्छ। यसको मुख्य उद्देश्य राष्ट्रिय सेवाका विभिन्न क्षेत्रहरूमा योगदान पुऱ्याउने व्यक्तिहरूलाई सम्मानित गर्दै देशभर प्रेरणा फैलाउनु हो।
सम्मानको स्वरूप
पद्म भूषणको मेडल गोलाकार आकारको हुन्छ र यसमा बीचमा भारतको प्रतीक चिह्न (सिंहचतुर्मुख) अंकित गरिएको हुन्छ। मेडलको पछाडि पद्म भूषण शब्द देवनागरी लिपिमा लेखिएको हुन्छ। यसको डिजाइन र स्वरूप समयसँगै परिमार्जन गरिएको छ।
प्रदान गर्ने प्रक्रिया
- पद्म सम्मानका लागि व्यक्तिको नाम नागरिकहरू, राज्य सरकार, केन्द्र सरकार, वा विशेष संस्थाहरूबाट सिफारिस गरिन्छ।
- गृह मन्त्रालयद्वारा गठित पद्म पुरस्कार समिति सिफारिस गरिएको नामहरूको समीक्षा गरी योग्य उम्मेदवारहरू चयन गर्छ।
- सम्मानको घोषणा प्रत्येक वर्ष गणतन्त्र दिवस (जनवरी २६) को अवसरमा गरिन्छ।
केही प्रमुख सम्मानित व्यक्तिहरू
पद्म भूषण पाउनेहरूमा विभिन्न क्षेत्रका ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरू रहेका छन्। केही उदाहरण:
- लता मंगेशकर (संगीत)
- डाक्टर अब्दुल कलाम (विज्ञान र प्राविधिक)
- अमर्त्य सेन (अर्थशास्त्र)
- रतन टाटा (व्यवसाय)
- एम.एस. धोनी (खेलकुद)
महत्व र प्रभाव
पद्म भूषणले देशभक्तिको भावना जागृत गर्नुका साथै योगदान पुऱ्याउने व्यक्तिहरूको प्रेरणादायी कार्यलाई देशभर चिनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले विभिन्न क्षेत्रका प्रतिभाशाली व्यक्तिहरूको पहिचान र सम्मान गरी राष्ट्रप्रतिको योगदानको कदर गर्दछ।
भारत सरकारले विभिन्न क्षेत्रका असाधारण योगदान पुर्याउने व्यक्तिहरूलाई हरेक वर्ष प्रदान गर्ने पद्म पुरस्कारहरूको सूची २०२४ मा सार्वजनिक गरेको छ। यस वर्ष १३२ जना व्यक्तिहरूलाई सम्मानित गरियो, जसमा ५ जनाले पद्म विभूषण, १७ जनाले पद्म भूषण, र ११० जनाले पद्म श्री प्राप्त गरे।
पद्म विभूषण (५ जनाले सम्मान प्राप्त गरे):
१. विजयंतीमाला बाली – कला (तमिलनाडु)
२. कोनिदेला चिरञ्जीवी – कला (आन्ध्र प्रदेश)
३. एम. वेंकैया नायडू – सार्वजनिक मामिला (आन्ध्र प्रदेश)
४. बिन्देश्वर पाठक (मरणोपरान्त) – सामाजिक सेवा (बिहार)
५. पद्मा सुब्रह्मण्यम – कला (तमिलनाडु)
पद्म भूषण (१७ जनाले सम्मान प्राप्त गरे):
१. फातिमा बीबी (मरणोपरान्त) – सार्वजनिक मामिला (केरल)
२. होर्मुसजी एन. कामा – साहित्य र शिक्षा (महाराष्ट्र)
३. सियाराम जिन्दल – व्यापार र उद्योग (कर्नाटक)
४. यङ लिउ – व्यापार र उद्योग (ताइवान)
५. डाक्टर अश्विन बालाचन्द मेहता – चिकित्सा (महाराष्ट्र)
६. सत्यब्रत मुखर्जी (मरणोपरान्त) – सार्वजनिक मामिला (पश्चिम बंगाल)
७. राम नाईक – सार्वजनिक मामिला (महाराष्ट्र)
८. डाक्टर तेजस पटेल – चिकित्सा (गुजरात)
९. ओ. राजगोपाल – सार्वजनिक मामिला (केरल)
१०. राजदत्त – कला (महाराष्ट्र)
११. तोग्दन रिन्पोचे (मरणोपरान्त) – अन्य (आध्यात्मिकता) (लद्दाख)
१२. प्यारेलाल शर्मा – कला (महाराष्ट्र)
१३. डाक्टर सी. पी. ठाकुर – चिकित्सा (बिहार)
१४. उषा उथुप – कला (पश्चिम बंगाल)
१५. विजयकान्त (मरणोपरान्त) – कला (तमिलनाडु)
१६. कुण्डन व्यास – साहित्य र शिक्षा (महाराष्ट्र)
१७. बालकृष्ण दोषी – वास्तुकला (गुजरात)
पद्म श्री (११० जनाले सम्मान प्राप्त गरे):
यस वर्षको पद्म श्री प्राप्तकर्ताहरू विभिन्न क्षेत्रमा योगदान पुर्याउने व्यक्तिहरू छन्, जसमा कला, साहित्य, शिक्षा, चिकित्सा, खेलकुद, सामाजिक सेवा, विज्ञान, र सार्वजनिक मामिलामा योगदान पुऱ्याउनेहरू समावेश छन्।
केही उल्लेखनीय प्राप्तकर्ताहरू:
- रवीना टंडन – कला (महाराष्ट्र)
- रोहन बोपन्ना – खेलकुद (टेनिस) (कर्नाटक)
- जोश्ना चिनप्पा – खेलकुद (स्क्वाश) (तमिलनाडु)
- उदय विश्वनाथ देशपाण्डे – खेलकुद (मल्लखम्ब) (महाराष्ट्र)
- गौरव खन्ना – खेलकुद (पारा-ब्याडमिन्टन) (उत्तर प्रदेश)पद्म पुरस्कारहरूको महत्व
पद्म पुरस्कारहरूले भारतका विभिन्न क्षेत्रका प्रतिभाशाली व्यक्तिहरूको योगदानको कदर गर्दछ। यसले मात्र व्यक्तिगत सम्मान प्रदान गर्दैन, तर समाज र राष्ट्रका लागि योगदान पुऱ्याउन अन्यलाई प्रेरणा पनि दिन्छ।
निष्कर्ष
पद्म भूषण सम्मान भारतको प्रतिष्ठित नागरिक सम्मानहरूमध्ये एक हो, जसले योगदान पुऱ्याउने व्यक्तिहरूको कार्यको मान्यता मात्र प्रदान गर्दैन, तर भावी पुस्तालाई योगदान पुऱ्याउन प्रेरित गर्छ।
२०२४ का पद्म पुरस्कारहरूले विविध क्षेत्रका असाधारण व्यक्तिहरूलाई सम्मानित गरेको छ, जसले समाजमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्न सफल भएका छन्।
