लोकसारथि, २ माघ ।
पूरा नाम: स्टीफन विलियम हॉकिङ
जन्म: ८ जनवरी १९४२
जन्मस्थान: अक्सफोर्ड, इङ्ग्ल्यान्ड
मृत्यु: १४ मार्च २०१८
मृत्युस्थान: क्याम्ब्रिज, इङ्ग्ल्यान्ड
स्टीफन हॉकिङ विश्वप्रसिद्ध भौतिकविद्, ब्रह्माण्डशास्त्री, र लेखक थिए। उनको योगदानले आधुनिक भौतिकी र ब्रह्माण्डविज्ञानको स्वरूपमा उल्लेखनीय परिवर्तन ल्यायो।
बाल्यकाल र शिक्षा
स्टीफन हॉकिङको जन्म दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा अक्सफोर्डमा भएको थियो। उनका अभिभावकहरू बुद्धिजीवी थिए। बाल्यकालमा उनको पढाइ औसत दर्जाको भए पनि विज्ञान र गणितमा असाधारण रुचि थियो।
उनले अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट गणित र भौतिकीमा स्नातक गरे। त्यसपछि, क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्दै उनले ब्रह्माण्डशास्त्रमा पीएचडी गरे।
रोग र चुनौतिहरू
२१ वर्षको उमेरमा उनलाई मोटर न्यूरोन रोग (एमियोट्रोफिक लेटरल स्क्लेरोसिस – ALS) भएको पत्ता लाग्यो। यो रोगका कारण उनका मांसपेशीहरू क्रमशः काम गर्न छोड्न थाले। डाक्टरहरूले उनलाई मात्र केही वर्ष बाँच्ने भविष्यवाणी गरेका थिए। मोटर न्यूरोन रोग, जसलाई एमियोट्रोफिक लेटरल स्क्लेरोसिस (ALS) पनि भनिन्छ, एक गम्भीर स्नायविक रोग हो जसले स्नायुतन्तु (नर्व) प्रणालीलाई प्रभावित गर्छ। यसले विशेष गरी मोटर न्यूरोनहरूलाई नष्ट गर्छ, जो मस्तिष्क र मेरुदण्डमा पाइन्छन् र मांसपेशीलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छन्।
मुख्य लक्षणहरू:
- शुरुआतका लक्षणहरू:
- हात वा खुट्टामा कमजोरी।
- मांसपेशी बिस्तारै कमजोर हुँदै जानु।
- कुरा गर्न, निल्न, वा सास फेर्न कठिनाई।
- अग्रगतिमा हुने लक्षणहरू:
- शरीरका मांसपेशीहरू झन् क्षीण हुँदै जानु।
- चल्न नसक्ने अवस्था।
- सास फेर्न गाह्रो हुने समस्या।
कारणहरू:
ALS को ठ्याक्कै कारण थाहा छैन, तर सम्भावित कारणहरूमा:
प्रोटीन असन्तुलन: शरीरमा असामान्य प्रोटीन निर्माणले मोटर न्यूरोनहरूलाई क्षति पुर्याउन सक्छ।
आनुवंशिक कारण: करिब १०% केस वंशानुगत हुन्छ।
पर्यावरणीय कारण: केही विषाक्त पदार्थहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ।
तर, उनले अद्भुत इच्छाशक्ति देखाउँदै शारीरिक कठिनाइहरूका बाबजुद आफ्नो बौद्धिक क्षमताले विश्वलाई चकित पारे।
वैज्ञानिक योगदानहरू
स्टीफन हॉकिङको मुख्य योगदानहरू ब्रह्माण्ड विज्ञान र कालो प्वाल (ब्ल्याक होल) का अध्ययनमा छन्। उनका केही महत्त्वपूर्ण योगदानहरू यस प्रकार छन्:
- ब्ल्याक होल थ्योरी:
- उनले “हॉकिङ रेडियसन” को अवधारणा प्रस्तुत गरे। यसअनुसार, ब्ल्याक होलले सधैं सामग्रीलाई अवशोषण मात्रै गर्दैन; यसले विकिरण (रेडियसन) पनि उत्सर्जन गर्न सक्छ।
- सिंगुल्यारिटी थ्योरम:
- अल्बर्ट आइन्स्टाइनको सामान्य सापेक्षतावाद सिद्धान्तको आधारमा उनले बिग-ब्याङ र ब्ल्याक होलको सिंगुल्यारिटीको सिद्धान्त विकास गरे।
- ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम:
- उनले लेखेको पुस्तक A Brief History of Time विश्वभरि चर्चित भयो। यो पुस्तकले ब्रह्माण्डको उत्पत्ति र संरचना बुझ्न मद्दत गर्यो।
लेखन र लोकप्रियता
स्टीफन हॉकिङले वैज्ञानिक विषयलाई सरल रूपमा प्रस्तुत गर्न विभिन्न पुस्तकहरू लेखे। उनका प्रमुख कृतिहरू:
- A Brief History of Time
- The Universe in a Nutshell
- Black Holes and Baby Universes
- The Grand Design
व्यक्तिगत जीवन
स्टीफन हॉकिङको विवाह दुई पटक भयो। पहिलो पत्नी जेन वाइल्डसँग तीन सन्तान थिए। पछि, उनले आफ्नी नर्स इलेन मेसनसँग विवाह गरे।
पुरस्कार र सम्मान
उनले आफ्नो जीवनकालमा विभिन्न पुरस्कार र सम्मान प्राप्त गरे। केही महत्त्वपूर्ण पुरस्कारहरू:
- अल्बर्ट आइन्स्टाइन मेडल
- कोप्ले मेडल
- फन्डामेन्टल फिजिक्स प्राइज
मृत्यु र विरासत
१४ मार्च २०१८ मा ७६ वर्षको उमेरमा स्टीफन हॉकिङको निधन भयो। डाक्टरले बाँचदैन भने, तर स्टीफन हाकिङ ७६ वर्ष २ महिना ६ दिन बाँचे । उनी विज्ञानका एक महान् व्यक्तित्व थिए, जसको योगदान सधैं स्मरणीय रहन्छ।
उक्तिः
उनको एक प्रसिद्ध भनाइ:
“Intelligence is the ability to adapt to change.” (“बुद्धिमत्ता भनेको परिवर्तनसँग अनुकूलन गर्न सक्ने क्षमता हो।”
स्टीफन हॉकिङले आफ्नो जीवन र कार्यबाट हामीलाई प्रेरणा र ज्ञानको उज्यालो दिएका छन्।